Rationality Steven Pinker komt opnieuw met verrassende inzichten

Volgens Pinker vloeide het idee voor het boek voort uit zijn cursus over de aard van rationaliteit die hij doceerde aan de Harvard universiteit. Een andere inspiratie bleek zijn verwondering te zijn voor het feit dat zoveel (slimme) mensen toch zo irrationeel kunnen zijn. Hoe is het bijvoorbeeld mogelijk dat mensen te lang naar een slechte film blijven kijken, in een slecht huwelijk blijven, echt geloven dat bankiers of beleggingsadviseurs de markt kunnen kloppen en dan maar hun advies volgen in plaats van in indexfondsen te beleggen, of in de meest onwaarschijnlijke samenzweringstheorieën geloven?
Maar hij waarschuwt al snel: als individu zijn we, hoe slim ook, niet in staat om tot gezonde conclusies te komen. Rationaliteit is het resultaat van discussies tussen denkers die elkaars denkfouten blootleggen. Zo wijst hij fijntjes op een lijstje met namen van Nobelprijswinnaars die er bizarre overtuigingen op nahielden, samengesteld door de betreurde psycholoog Scott Lilienfeld.

In de traditie van Hugo Mercier (‘Not born yesterday’) stelt hij vooreerst dat heel wat mensen, zoals het San volk, enkel konden overleven in de natuur door er een wetenschappelijke ingesteldheid op na te houden. Meer nog, hij treedt de stelling bij dat wij net daardoor de ‘cognitieve niche’ innamen, wat ons zo succesvol maakte. Dus lijkt het enigszins een raadsel waarom er toch zoveel denkfouten worden gemaakt. Hij legt onder meer uit dat ons sociale brein veel minder fouten maakt wanneer het gaat over logica met betrekking tot anderen (dit mag niet, dit mag wel), dan wanneer het om abstracte dingen gaat. Op zich bewijst dit al dat ons brein geen ‘general purpose’-machine is die simpele ‘als… dan’- of andere regels volgt en daarmee elk type probleem even goed kan oplossen. Dit geloven nochtans veel sociale wetenschappers. Hij stelt dat ons brein met zijn functionele modules resulteert in ecologische rationaliteit (beïnvloed door de omgeving in dewelke we opgroeiden). Ons aangeboren ‘boerenverstand’ wordt aangevuld met de sterke redeneertechnieken die de beste denkers ons gedurende de voorbije millennia aanrijkten. Maar onze ecologische rationaliteit schiet tekort (er is een mismatch) in deze complexe moderne wereld waarin we ook logische rationaliteit nodig hebben.

In zijn boek verklaart hij onze veel voorkomende ‘cognitieve zwaktes’. Onze verwarring tussen waarschijnlijkheid en tendens, tussen logica en redeneren, tussen een debat winnen en de waarheid vinden, tussen een willekeurig patroon en een willekeurig proces, tussen het niet kunnen onderscheiden van signaal en ruis, enzovoort. Of hoe een ‘beschikbaarheidsvalkuil’ ons parten kan spelen. Zoals het voorbeeld dat een paar incidenten ertoe hebben geleid dat men op veel plekken in wereld kernenergie is gaan afzweren, ondanks dat de meeste klimaatwetenschappers hier een substantiële rol voor onze energiebevoorrading in blijven zien. (Verder legt hij trouwens uit dat het irrationeel is om als individu maatregelen te nemen tegen de klimaatopwarming: enkel wanneer iedereen er aan meewerkt kan iedereen ervan profiteren). Of hoe veel mensen niet snappen dat een covid-19-vaccin dat 95% bescherming biedt, toch heel wat mensen kon vellen (die overige 5%, weet u wel). Wat te verwachten is, want ook artsen schatten de kans dat een borstkankerscreeningtest met een accuraatheid van 90% en een vals-positieve ratio van 9%, in 80 tot 90% van de gevallen correct is wanneer een
vrouw positief test (de prevalentieratio of base rate van borstkanker bij vrouwen is 1%). Nochtans toont de Bayesiaanse regel dat het correcte antwoord 9% is, wat maar door 15% van de bevraagde artsen werd gegeven. Onze beschikbaarheidsheuristiek belet ons om de berekening te maken. Verder in het boek toont hij aan dat als je dit vraagstuk anders aanbrengt, 87% van de dokters het juiste antwoord geeft.

Hij stelt dat de beschikbaarheidsheuristiek ook de echte oorzaak is van de zogenaamde replicatiecrisis in de psychologie: ‘verrassende bevindingen’ krijgen veel aandacht, maar ze hadden lage Bayesiaanse a-priori kansverdeling (hij wijst er echter op dat de meeste resultaten uit psychologisch onderzoek wél kunnen gerepliceerd worden). Hij breekt een lans voor het op een eenvoudige (visuele) manier aanleren van Bayesiaans redeneren op school. Dan kunnen we eindelijk afrekenen met de mythe dat we allemaal last hebben van chronische bias en redeneerfouten.

Soms komt hij met verrassende inzichten. Zo zijn sommige dingen die we doen op het eerste zicht irrationeel, maar als we die in het kader van ‘ultimate’ oorzaken zoals overleven en voortplanten zien, worden die plots bijzonder rationeel. De gouden regel ‘doe niet aan een ander wat je zelf niet zou willen dat ze jou aandoen’, wordt in dat perspectief plots heel rationeel. Ook ons eigenbelang hoeft niet in contrast te staan met onze sociale aard.¹ Naast een flink pakket wiskundige logica heeft hij een aantal heerlijke replieken in petto. Zoals in: als iemand zegt dat “alles subjectief is”, is die stelling dan ook subjectief? Vervang subjectief door relatief en je kan op dezelfde manier riposteren. Als we leven in een ‘post-truth tijdperk’, hoe kan je dat dan weten, want er zijn toch geen waarheden meer? Heerlijk toch?

Ik ontdekte ook dat er nog heel wat nieuwe inzichten voor mij te rapen vielen. Hoorde u al van de ‘causale vork’ (bijvoorbeeld waarom woordenschat en schoenmaat gecorreleerd zijn) of de ‘collider bias’ (vertaald als het knooppunt of de colliderstratificatieselectiebias: een knooppunt betekent dat willekeurige oorzaken convergeren in één effect)? Zijn hoofdstuk over Game Theory en hoe dit kan leiden tot een ‘escalation game’ waarbij echtscheidingen vechtscheidingen worden, en klein gestarte oorlogen verglijden naar de meest bloederige aller tijden, deed mij enorm stilstaan bij de recente geopolitieke strubbelingen in de Oekraïnecrisis. Zullen we ooit afraken van ons stenentijdperkbrein?

Tenslotte verwijst ook hij naar de belangrijkste oorzaken van irrationaliteit: drie aangeboren intuïties (lichaam en geest zijn gescheiden, essentialisme en we zijn teleologen)², motivated reasoning (we zetten een redenering op om ons gelijk te bewijzen, ook al hebben we ongelijk), en de ‘myside bias’ (mijn groep heeft gelijk, zie onze coalitionele psychologie).

Ik kan u het boek enkel aanbevelen.

1. Zie hiervoor eerdere artikels over deze twee metamotieven (agency en communion) in ons tijdschrift Wonder en is gheen Wonder: lentenummer 2020 en winternummer
2021.
2. Daardoor geloven we respectievelijk verkeerdelijk dat onze geest los van ons lichaam kan functioneren, dat alle levende organismen een onzichtbare substantie bezitten die hun vorm en energie veroorzaken en dat alles met een reden gebeurt.